Kiến trúc Pháp tại Hà Nội và dấu ấn Việt hóa bản địa

Hà Nội, thủ đô ngàn năm văn hiến, mang trong mình những dấu ấn kiến trúc sâu sắc của thời kỳ Pháp thuộc, đặc biệt tập trung tại khu vực được mệnh danh là Khu phố Pháp. Tuy nhiên, di sản kiến trúc này không chỉ đơn thuần là sự sao chép các phong cách Pháp mà còn là minh chứng cho một quá trình thích ứng và hòa quyện độc đáo với các yếu tố bản địa Việt Nam. Khái niệm "Việt hóa" trong kiến trúc ở đây đề cập đến sự thay đổi và điều chỉnh các phong cách ngoại lai để phù hợp với khí hậu, vật liệu, thẩm mỹ, và những ưu tiên văn hóa của địa phương. 
Trong giai đoạn thực dân hóa, chính quyền Pháp đã nỗ lực xây dựng một hình ảnh về một "Việt Nam văn minh" mang đậm dấu ấn Pháp. Tuy nhiên, một cách vô tình, quá trình này đã sản sinh ra một dạng kiến trúc lai độc đáo. Sự cần thiết phải thích nghi với môi trường nhiệt đới và việc sử dụng các vật liệu sẵn có tại địa phương đã dẫn đến những thay đổi so với các thiết kế thuần túy châu Âu. Hơn nữa, theo thời gian, sự trân trọng đối với thẩm mỹ địa phương và mong muốn tạo ra một sự hài hòa giữa hai nền văn hóa cũng có thể đã đóng một vai trò quan trọng trong quá trình này.
Bài viết này này hướng đến mục tiêu khám phá những ví dụ tiêu biểu của kiến trúc Pháp thuộc tại Hà Nội và phân tích những phương thức cụ thể mà các yếu tố Việt Nam đã được tích hợp vào thiết kế của chúng, góp phần tạo nên bản sắc kiến trúc đặc trưng cho thành phố.

Hà Nội sở hữu một danh sách phong phú các công trình kiến trúc Pháp thuộc tiêu biểu, được xây dựng chủ yếu vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX.:

- Nhà hát lớn Hà Nội. 
- Nhà thờ Lớn Hà Nội (Nhà thờ Thánh Giuse). 
- Phủ Chủ tịch. 
- Khách sạn Sofitel Legend Metropole Hà Nội. 
- Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. 
- Nhà khách Chính phủ. 
- Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. 
- Nhà tù Hỏa Lò. 
- Cầu Long Biên. 
- Tháp nước Hàng Đậu. 
- Nhà thờ Cửa Bắc. 
- Chợ Đồng Xuân. 
- Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQGHN. 
- Bộ Ngoại giao. 

Kiến trúc Pháp đã định hình nên diện mạo đô thị của Hà Nội thông qua nhiều phong cách khác nhau :
- Kiến trúc Tân cổ điển: Tiêu biểu là Nhà hát lớn Hà Nội và có thể là Ngân hàng Nhà nước Việt Nam trong thiết kế ban đầu. Phong cách này đặc trưng bởi tính đối xứng, quy mô đồ sộ, việc sử dụng các thức cột cổ điển (cột, vòm), và các chi tiết trang trí hoa mỹ. 
- Kiến trúc Phục hưng Gothic (Tân Gothic): Chủ yếu thể hiện trong các công trình tôn giáo như Nhà thờ Lớn Hà Nội.1 Đặc điểm của phong cách này là các vòm nhọn, hệ thống gân chịu lực, cửa sổ kính màu, và các tháp hoặc chóp cao vút. 
- Kiến trúc Art Deco: Thể hiện rõ nét ở các công trình như Ngân hàng Nhà nước Việt Nam sau khi được thiết kế lại. Phong cách này nổi bật với các hình khối hình học, đường nét đơn giản, và các họa tiết trang trí thường lấy cảm hứng từ công nghiệp hiện đại và văn hóa toàn cầu. 
- Phong cách Thuộc địa Pháp (thường phát triển thành phong cách Đông Dương): Một phạm trù rộng hơn bao gồm các sự điều chỉnh để phù hợp với khí hậu nhiệt đới và sau đó là sự tích hợp các yếu tố thẩm mỹ địa phương. Đặc trưng của phong cách này là việc sử dụng vật liệu địa phương, chú trọng đến thông gió (hành lang, trần cao, cửa chớp), và bảng màu thường có màu vàng và xanh lá cây. 

Nhiều yếu tố đã thúc đẩy và định hình quá trình các yếu tố kiến trúc Việt Nam được đưa vào các thiết kế thuộc địa Pháp :
- Thích ứng khí hậu: Sự cần thiết phải thiết kế các tòa nhà phù hợp với khí hậu nhiệt đới nóng ẩm của Hà Nội. Ví dụ, việc sử dụng mái ngói để cách nhiệt tốt hơn và thoát nước mưa, kết hợp hành lang và sân trong để thông gió. 
- Tính sẵn có của vật liệu địa phương: Việc tận dụng các vật liệu xây dựng có nguồn gốc từ địa phương một cách tự nhiên đã dẫn đến việc sử dụng một số kỹ thuật xây dựng và thẩm mỹ của Việt Nam. Ví dụ, việc sử dụng gạch nung và ngói đất nung truyền thống. 
- Sự ra đời của phong cách Đông Dương: Một phong trào kiến trúc có chủ ý nhằm mục đích pha trộn các nguyên tắc thiết kế của Pháp và địa phương (Việt Nam và Khmer). Phong cách Đông Dương thể hiện một nỗ lực có ý thức của các kiến trúc sư Pháp như Ernest Hébrard để tạo ra một kiến trúc lai vừa hiện đại vừa nhạy cảm về văn hóa. Tuy nhiên, động lực ban đầu của nó có thể bắt nguồn từ các mục tiêu thuộc địa là tạo ra một bản sắc "Đông Dương" riêng biệt dưới sự cai trị của Pháp. Việc quảng bá phong cách "Đông Dương" cũng có thể được hiểu là một cách để người Pháp định nghĩa và kiểm soát câu chuyện về sự hòa quyện văn hóa, thay vì một sự phát triển hoàn toàn tự nhiên do sự trân trọng lẫn nhau.
- Sự kết hợp tinh tế của các họa tiết trang trí Việt Nam: Việc đưa vào các hoa văn, biểu tượng và chi tiết nghệ thuật truyền thống của Việt Nam trong trang trí của các tòa nhà do Pháp thiết kế.20 Ví dụ, các họa tiết hình triện và bát giác phổ biến trong kiến trúc đình chùa cổ Việt Nam xuất hiện trên Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.20
- Ảnh hưởng của nghề thủ công địa phương: Sự tham gia của các nghệ nhân Việt Nam vào quá trình xây dựng và trang trí, những người này sẽ tự nhiên mang đến những kỹ năng truyền thống và cảm quan thẩm mỹ của họ cho các dự án.

Dưới đây là những ví dụ cụ thể về các công trình kiến trúc Pháp tại Hà Nội và cách các yếu tố Việt Nam đã được tích hợp vào thiết kế của chúng :

 

Sự kết hợp độc đáo giữa phong cách kiến trúc Pháp và các yếu tố Việt Nam mang lại nhiều ý nghĩa và giá trị to lớn:
- Góp phần tạo nên cảnh quan đô thị và bản sắc riêng biệt cho Hà Nội.
- Phản ánh sự giao thoa văn hóa và lịch sử giữa Pháp và Việt Nam.
- Minh chứng cho khả năng thích ứng và sức sống của văn hóa Việt Nam.
- Thu hút du lịch và bảo tồn di sản văn hóa.

Quá trình "Việt hóa" kiến trúc thuộc địa Pháp tại Hà Nội thể hiện một sự tương tác phức tạp giữa động lực quyền lực, nhu cầu môi trường và sự giao lưu văn hóa. Trong khi việc áp đặt ban đầu các phong cách Pháp là biểu tượng của sự thống trị thuộc địa, thì những sự thích ứng và hội nhập sau đó của các yếu tố Việt Nam phản ánh một sự khẳng định tinh tế về bản sắc địa phương và một phản ứng sáng tạo đối với ảnh hưởng nước ngoài. Người Pháp đến với một tầm nhìn về một thành phố châu Âu.

Tuy nhiên, thực tế của bối cảnh địa phương đã buộc phải có những sửa đổi. Theo thời gian, sự thích ứng này đã phát triển, và trong một số trường hợp, các yếu tố kiến trúc Việt Nam đã được cố ý kết hợp, có lẽ phản ánh một ý thức quốc gia ngày càng tăng hoặc đơn giản là một sở thích thẩm mỹ đối với các hình thức và trang trí quen thuộc. Quá trình này làm nổi bật cách các xã hội bị thuộc địa hóa có thể thích ứng và diễn giải lại các yếu tố văn hóa của kẻ thực dân.

Bài viết này này đã trình bày những ví dụ tiêu biểu về kiến trúc Pháp thuộc tại Hà Nội và phân tích một cách chi tiết những phương thức mà các yếu tố Việt Nam đã được tích hợp vào thiết kế của chúng. Từ việc sử dụng vật liệu địa phương và thích ứng với khí hậu nhiệt đới đến sự xuất hiện của phong cách Đông Dương và việc kết hợp các họa tiết trang trí truyền thống, quá trình "Việt hóa" đã tạo nên một bản sắc kiến trúc độc đáo cho thủ đô. 

Sự hòa quyện hài hòa giữa phong cách Pháp và các yếu tố Việt Nam không chỉ làm phong phú thêm cảnh quan đô thị mà còn là minh chứng sống động cho sự giao thoa văn hóa sâu sắc giữa hai quốc gia, đồng thời thể hiện sức mạnh và sự sáng tạo của người Việt trong việc tiếp thu và biến đổi các ảnh hưởng từ bên ngoài. Di sản kiến trúc này không chỉ là niềm tự hào của người dân Hà Nội mà còn là một chủ đề nghiên cứu hấp dẫn cho các nhà nghiên cứu kiến trúc và văn hóa trên toàn thế giới.